Kriss27 |
Wysłany: Nie 14:09, 02 Kwi 2006 Temat postu: DZIECKO UPOŚLEDZONE UMYSŁOWO W RODZINIE |
|
Rodzina jest jedną z podstawowych grup społecznych kształtujących osobowość i zachowanie człowieka. Niezależnie od form gospodarowania, ustroju społecznego czy systemu kulturowego, istnienie rodziny związane jest z istnieniem społeczeństwa a zakłócenia w jej funkcjonowaniu wywierają z reguły określone, niekorzystne skutki społeczne.
Przez długie lata to ona stanowi dla większości dzieci i młodzieży stale funkcjonującą grupę odniesienia, grupę której normy, wartości i wzory są najważniejszą miarą wszystkiego, z czym młodzi ludzie się stykają. Nastawienie rodziców oraz formy działania w stosunku do dziecka są wynikiem uczenia się i zdobywania doświadczenia życiowego. Powinny one „podlegać zmianom dostosowanym do zmian jakościowych i ilościowych zachodzących w dziecku. Dotyczy to przede wszystkim stopnia i jakości dawanej dziecku swobody, a także stopnia i jakości form kontroli, w miarę rozwoju i dorastania dziecka”. Amerykański psychiatra L.Kanner wyróżnia cztery typy postaw rodzicielskich: akceptację i miłość, jawne odtrącenie, nadmierne wymagania i nadmierną opiekę. Bardziej rozbudowana typologia przedstawiona przez A.Roe opiera się na dwóch podstawowych pojęciach, a mianowicie : chłód i ciepło. Chłód rodziców łączy się z unikaniem dzieci, ciepło z akceptacją i emocjonalną koncentracją. Unikanie dziecka rodzi z kolei postawę odrzucającą i postawę zaniedbującą, akceptacja – postawę kochającą lub postawę przypadkową, a emocjonalna koncentracja na dziecku – postawę wymagającą i postawę opiekuńczą.
Procesowi akceptacji przez rodziców dziecka upośledzonego towarzyszą duże opory wewnętrzne. „Droga do akceptacji wiedzie zawsze przez fazę walki, zaprzeczenia i wyrzutów sumienia. Rodzicom na ogół trudno pogodzić się z myślą, że ich dziecko jest upośledzone.
Pierwsza wiadomość o upośledzeniu dziecka, którą otrzymują rodzice w pierwszych miesiącach życia dziecka lub w okresie przedszkolnym, stanowi dla nich cios trudny do zniesienia i powodujący silny wstrząs uczuciowy, objawiający się niekiedy wybuchem histerii czy szokiem.”
Potem następuje cała seria charakterystycznych reakcji: nieuznawanie faktu upośledzenia, wiara w możliwość wyleczenia, szukanie pomocy u różnych lekarzy, rozpacz i poczucie winy. Poczucie winy prowadzi z kolei do wzajemnego oskarżania się rodziców i szukania przyczyn upośledzenia.
Upośledzenie umysłowe nie jest jednostką chorobową, lecz objawem, który bywa często uwarunkowany wieloma różnorodnymi czynnikami przyczynowymi. W niektórych przypadkach, szczególnie głębokiego niedorozwoju umysłowego, można wykazać zmiany organiczne w środkowym układzie nerwowym, stanowiące przyczynę upośledzenia. W innych zaś nie udaje się znaleźć nieprawidłowości, które w sposób uzasadniony można by uważać za przyczynę niedorozwoju. Najbardziej rozpowszechnionym podziałem czynników wywołujących niedorozwój umysłowy jest „podział na czynniki genetyczne, warunkujące niedorozwój jeszcze przed zapłodnieniem, i czynniki zewnętrzne, działające po zapłodnieniu, a więc w okresie życia łonowego, w trakcie porodu lub w pierwszym okresie życia dziecka.
W niedorozwoju umysłowym, uwarunkowanym czynnikam genetycznymi, rozróżnia się dwie grupy zaburzeń:
a) grupę zaburzeń uwarunkowanych nieprawidłowymi genami,
b) grupę zaburzeń związanych z nieprawidłowościami chromosomalnymi.
W przypadkach tak uwarunkowanego niedorozwoju rodzice tych dzieci są zazwyczaj zdrowi, a tylko są nosicielami nieprawidłowego genu.
W grupie przyczyn zewnątrzpochodnych, powodujących niedorozwój umysłowy należy uwzględnić te, które działają jeszcze w okresie życia łonowego i powodują uszkodzenie zarodka lub płodu. Zaliczymy tu niektóre choroby zakaźne przebyte przez matkę w okresie ciąży, jak np. różyczka czy grypa. Nadużywanie leków pozornie nieszkodliwych, bądź środków farmakologicznych mających spowodować poronienie, stanowi poważne zagrożenie dla płodu i może być również przyczyną upośledzenia umysłowego. Niedorozwój umysłowy może również stanowić wynik szkodliwości związanych z aktem ciężkiego, długotrwałego porodu powodującego niedotlenienie tkanki mózgowej lub mechaniczne uszkodzenie mózgu.
Ostatnią wreszcie grupę czynników prowadzących do upośledzenia umysłowego stanowią schorzenia i urazy występujące w pierwszych 3 latach życia. Zaliczamy tu bakteryjne i wirusowe zapalenie mózgu i opon mózgowych, odczyny ze strony układu nerwowego przebiegu chorób zakaźnych, zatrucia środkami chemicznymi, długotrwałe niedobory witaminowe, doznane urazy głowy, połączone z uszkodzeniem mózgu.
Pozostaje nierozstrzygnięty problem, czy znaczne zaniedbanie wychowawczo-pedagogiczne we wczesnym okresie rozwoju dziecka może warunkować prawdziwe upośledzenie umysłowe.” Nie ma dwóch identycznych osób upośledzonych umysłowo, tak jak nie ma dwóch identycznych osób o prawidłowym intelekcie. Definicja upośledzenia umysłowego stwierdza: „obniżenie sprawności umysłowej różniące się w istotny sposób od normy, powstałe w okresie rozwoju i związane z zaburzeniami przystosowania społecznego, dojrzewania, uczenia się.” W każdej populacji znajduje się ok. 1 do 3% osób z niższym ilorazem inteligencji, czyli osób upośledzonych umysłowo. Na ten procent składają się osoby o lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim stopniu upośledzenia umysłowego. Nowa klasyfikacja została wprowadzona w Polsce zamiast poprzednio stosowanej klasyfikacji trzystopniowej (debilizm, imbecylizm, idiotyzm).
Przyjęta obecnie klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia, oparta na ilorazie inteligencji (I.I) i odchyleniu standardowym (I.I = 100 i odchyleniu standardowym = 16), do upośledzonych umysłowo zalicza się osoby mające I.I. poniżej dwóch odchyleń standardowych od średniej, czyli poniżej 68 (100-2*16 = 6 ; między drugim a trzecim odchyleniem standardowym mieszczą się przypadki lekkiego u.u. (I.I. = 68-51), poniżej I.I. = 50 przypadki głębszego u.u., wśród których wyróżnia się 3 grupy: między trzecim a czwartym odchyleniem standardowym (I.I. = 50-36) – umiarkowane u.u.; między czwartym a piątym odchyleniem standardowym (I.I. = 25-20) – znaczne u.u.; poniżej piątego odchylenia standardowego (I.I. poniżej 19) – głębokie u.u.
W klasycznych opisach funkcjonowania osób głęboko upośledzonych jako pułap możliwości wymienia się zazwyczaj jedynie „rozumienie kilku prostych poleceń, znajomość paru prostych słów, najprostsze umiejętności dotyczące utrzymywania czystości osobistej i samoobsługi.” Ze względu na niemożność skupienia uwagi i niewykształcenie różnych pojęć głęboko upośledzony nie może nauczyć się wielu prostych czynności związanych z samoobsługą i samowystarczanością. Wymaga stałej troski o zabezpieczenie jego podstawowych potrzeb i ochrony przed bezpośrednim niebezpieczeństwem fizycznym. Wykazuje zazwyczaj tylko najprostsze reakcje emocjonalne – oznaki radości lub gniewu, ale czasem także i wyraźne przejawy przywiązania lub niechęci.
Osoby upośledzone w stopniu znacznym „umieją wykonać szereg czynności pod czyimś kierownictwem lub nadzorem. Umieją unikać w pewnej mierze bezpośrednich fizycznych niebezpieczeństw. Nie mogą nauczyć się czytania i pisania, słownik ich ogranicza się do kilkunastu słów, czasem tworzą bardzo proste zdania.” Umiarkowanie upośledzeni „odpowiednio wychowani i uczeni mogą osiągnąć stosunkowo niezły stopień przystosowania społecznego. Są w stanie ukończyć tzw. szkołę życia, zdobyć umiejętności pozwalające im na pracę w warsztatach pracy chronionej.” Nie umieją czytać ani pisać, ale niektórzy rozpoznają znaczenie kilku wyrazów, rozróżniają niektóre kształty, kolory, wielkości i potrafią to zużytkować podczas pracy.
Lekki stopień upośledzenia umysłowego cechuje się u dzieci tym, że nie mogą one sprostać wymaganiom szkoły podstawowej, toteż rozpoznaje się go niejednokrotnie dopiero w okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły. „Dzieci, które nie są zdolne do nauki w zwykłych szkołach podstawowych, a wymagają nauczania w tzw. szkołach specjalnych jest w przeciętnej populacji około 2%. Niektóre z tych dzieci obok obniżonego intelektu, wykazują nieprawidłowości w zachowaniu się, co stwarza różne trudności wychowawcze. W korzystnych układach społecznych stopień samodzielności i przystosowania społecznego lekko upośledzonych umysłowo może być tak duży, że praktycznie nie odróżnia się ich od osób z danego środowiska o przeciętnym poziomie intelektu.”
Aby zrozumieć, na czym polega zaburzenie rozwoju umysłowego u dzieci, trzeba znać przebieg prawidłowego rozwoju psychofizycznego dziecka. „Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, iż dziecko, które rozwija się nieprawidłowo pod względem umysłowym rozwija się w zasadzie tak jak każde dziecko. Przechodzi, rosnąc i dojrzewając fizycznie, kolejno przez poszczególne etapy rozwoju, tylko że znacznie wolniej, w znacznie dłuższym czasie.
Zależnie od tego, jakim stopniem upośledzenia umysłowego jest dotknięte, z zakończeniem dojrzewania biologicznego osiąga rozwój intelektualny w granicach określonego poziomu oraz pewien stan przystosowania społecznego.” Nad przebiegiem rozwoju dziecka w naszych warunkach kulturowych czuwają bezpośrednio – w ogromnej większości przypadków – sami rodzice. Przede wszystkim rodzice są też odpowiedzialni za zapewnienie dziecku odpowiednich warunków rozwoju.
Rodzice dzieci wykazujących zaburzenia rozwoju mają jeszcze trudniejsze zadanie. Muszą wiedzieć w zasadzie to wszystko, co powinni wiedzieć rodzice zdrowych dzieci, a ponadto mieć wiele wiadomości na temat różnych wariantów zaburzeń rozwoju, a także sposobów postępowania z dzieckiem wykazującym zaburzenia. Potrzeba im szeregu wiadomości o cechach zaburzeń rozwoju, wskazówek, jak obserwować dziecko rozwijające się nieprawidłowo, a przede wszystkim, jak z takim dzieckiem postępować. Bowiem ich obowiązkiem, podobnie jak wszystkich rodziców jest zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju fizycznego i psychicznego. Jeżeli przyjmiemy, że każde dziecko ma jednakową wartość i prawa – inaczej spojrzymy na trudne sprawy wychowania dziecka upośledzonego umysłowo. Przede wszystkim rodzice powinni wiedzieć, że upośledzenie umysłowe ich dziecka nie jest czymś wyjątkowym. „Jest ono dość rzadkie, ale znacznie częstsze niż inne kalectwa wrodzone jak głuchota czy ślepota. Rodzice powinni zwrócić się do lekarza, aby poinformował ich o różnych znanych przyczynach powodujących niedorozwój umysłowy i o częstości jego występowania. Powinno to pozwolić rodzicom na zaniechanie raz na zawsze stawiania sobie pytania DLACZEGO, na niepodejmowanie dręczących poszukiwań winy i na pozbycie się poczucia wstydu lub własnej małowartościowości.”
Poczucie winy popycha często rodziców do przesady w trosce o dziecko. Uważają, że powinni w jakiś sposób wynagrodzić jego upośledzenie, albo ze względu na własny ukrywany uraz, albo za to, że nie mogą kochać go całym sercem, czują, że muszą dla dziecka zrobić wszystko. Często takie postępowanie niweczy wszelkie dobre efekty uzyskane podczas leczenia. Dziecko może stawać się coraz bardziej zależne od innychi w ten sposób traci szansę rozwoju swoich własnych zdolności.
Problem także leży w tym, że albo dziecko będzie czuło się winne za te nadzwyczajne poświęcenia dla niego czynione, albo też straci całą ambicję i szacunek do siebie samego i będzie uważało, że cały świat powinien mu służyć.
„Niektórzy, bardzo troskliwi rodzice starają się podświadomie rozwiązywać problemy dziecka, tak jakby upośledzenie po prostu nie istniało. Przynaglają dziecko do wykonywania zadań, przekraczających jego możliwości. Robią mu wymówki, że jest leniwe, gdy tymczasem o lenistwie nie może tu być mowy. Osoba upośledzona oczywiście również marzy czasami aby o swojej ułomności zapomnieć”
Pozycja dziecka niepełnosprawnego zależy również od sytacji bytowej rodziny na którą składają się warunki ekonomiczne i mieszkaniowe. „Niepełnosprawność dziecka zwykle pogarsza sytuację ekonomiczną rodziny. Większość matek (ok.66%) musi przerwać pracę zawodową, aby zająć się niepełnosprawnym dzieckiem.” Postępowanie takie jest nie tylko rezygnacją z dodatkowych dochodów, ale także porzuceniem własnych planów i ambicji zawodowych.
Jest rzeczą naturalną, że mając nadzieję na poprawę stanu zdrowia dziecka rodzice skłonni są do wydatków, które lekarz uzna za konieczne, nawet gdy czekać ich będą długie miesiące albo lata korzystania z pomocy lekarskiej. Szukając dostępnych dróg, aby podołać wydatkom rodzice rezygnują najczęściej z życia towarzyskiego, uczestnictwa w kulturze, w wolnych chwilach czytają publikacje związane z upośledzeniem typowym dla ich dziecka i formami pracy wychowawczej z takim dzieckiem.
Są rodziny, które nie poradziłyby sobie bez odwołania się do pomocy organizacji społecznych zajmujących się dziećmi upośledzonymi, w celu uzyskania dodatkowych funduszy.
Gdy mija okres wczesnego dzieciństwa „mały człowieczek przestaje być tylko biernym przedmiotem starań i dopomina się o swój udział w życiu – najpierw w życiu rodziny a potem i w życiu szerszego środowiska.
Ten udział w życiu rodziny oznacza, że dziecko ma już własne prawa i obowiązki. Każde prawo dziecka – prawo do zabawy, prawo do miejsca przy stole rodzinnym – powinno być połączone z jego obowiązkami. To jest zasadnicza droga przygotowania dziecka do skorzystania w niedługim czasie z jego dalszych podstawowych praw – prawa pójścia do szkoły, a później prawa do stania się pożytecznym członkiem społeczeństwa.” Najbliższym środowiskiem dziecka jest wszystko to, co go otacza i z czym bezpośrednio się styka, a więc rodzice, rodzeństwo, rodzina, sąsiedzi, a także warunki materialne.
W okresie wczesnego dzieciństwa, gdy dziecko zaczyna mówić i stawia swe pierwsze kroki jego najbliższe środowisko stanowi otoczenie domu, gdzie nawiązuje swe pierwsze kontakty z ludźmi. Dziecko, umiejące już chodzić, nierzadko bywa zabierane w odwiedziny do znajomych czy publiczne imprezy co stanowi okazję do poznania dalszego środowiska społecznego. Przeżycia dziecka, związane z pierwszymi doświadczeniami w najbliższym środowisku, bywają różne: przyjazne i nieprzyjazne. „Stosunek ludzi starszych do dzieci będących w wieku od 1 do 3 lat bywa na ogół życzliwy i opiekuńczy. Natomiast stosunek dzieci do siebie bywa inny, gdyż ich rozumowanie i sfera uczuciowa nie są jeszcze wykształcone.
Postępowanie łagodne i wyrozumiałe stwarza właściwą atmosferę wychowawczą dla każdego dziecka, obowiązuje ono również wszystkich w stosunku do dziecka odchylonego od normy.”
Gdy otoczenie poświęca dziecku upośledzonemu jedynie należną mu część swego zainteresowania, rezultaty są o wiele lepsze dla wszystkich nie wyłączając samego dziecka. Jeżeli dziecko jest faworyzowane a jego potrzeby zawsze stawiane na pierwszym miejscu staje się ono egocentryczne i zbytnio zależne od innych. Pozostałe dzieci czują wówczas niechęć do tak traktowanego dziecka.
„Jeżeli wszystkie dzieci dopuści się do udziału w dyskusji dotyczącej rozwiązywania rodzinnych problemów, będą one bardziej starały się zrozumieć potrzeby dziecka upośledzonego, wymagającego specjalnej opieki i wyposażenia. Zrozumieją, że jest to raczej obowiązek rodziny niż faworyzowanie przez rodziców. ”Jeżeli jest to tylko możliwe, dziecko upośledzone powinno być włączone w codzienne czynności życia rodziny. Jego rozkład zajęć powinien być tak przemyślany, aby nie kolidował z czynnościami reszty rodziny – by na przykład nie było zajęte terapią wówczas, gdy inni mają w planach coś innego.
Przebywanie z rodziną podczas posiłków, oglądanie telewizji, wspólne słuchanie bajek na dobranoc, zabawa, korzystanie z pomocy brata czy siostry przy odrabianiu lekcji, przyjmowanie gości czy wspólny spacer z psem – to tylko część normalnych sytuacji z życia rodzinnego, w którym dziecko powinno brać czynny udział.Należy zdawać sobie sprawę z potrzeb dziecka upośledzonego i niepotrzebnie nie odsuwać go od codziennego życia rodziny. Ilość wykonanej pracy nie jest w tym wypadku rzeczą najważniejszą. Ważne jest to, by każde dziecko czuło, iż przez swoją pracę jest pełnowartościowym członkiem rodziny, że naprawdę jest potrzebne. „Czasem trzeba dużej pomysłowości, aby wyobrazić sobie, w czym ciężko chore dziecko może pomóc, ale z pewnością ma ono prawo w jakiś sposób uczestniczyć w życiu rodziny.”
Wytworzenie w domu atmosfery serdeczności, życzliwych i kulturalnych kontaktów, podobnego odnoszenia się do swych dzieci oraz do obcych ludzi zaszczepia w dziecku upośledzonym umysłowo potrzebę naśladowania rodziców w stosunkach społecznych. To właśnie przez naśladownictwo dziecko nabywa wiele pożytecznych przyzwyczajeń, co wywołuje wewnętrzną potrzebę działania, dzięki której młody człowiek uaktywnia się i włącza w nurt zarówno życia rodzinnego jak i szerszego środowiska, w którym wypadnie mu później żyć.
Obcując z członkami rodziny, dziecko upośledzone umysłowo zdobywa także przyzwyczajenia wykonywania czynności z zakresu higieny i kultury życia codziennego. Uczy się także utrzymywania ze swym otoczeniem przyjaznych kontaktów opartych na zasadach wzajemnego szacunku. Umiejętność ustępowania innym czy stosowania odpowiednich zwrotów i kulturalnych nawyków z pewnością ułatwi mu życie i zjedna sympatię otoczenia.
I tak na przykład wspólne spożywanie posiłków w rodzinie jest okazją do wyuczania dziecka należytego zachowania się przy stole. Jego opiekunowie zwracając uwagę na prawidłową postawę, na umiejętność posługiwania się nakryciem stołowym, na estetyczny sposób spożywania posiłków, na wzajemną pomoc w obsługiwaniu się i na podziękowanie przy wstawaniu od stołu wdrażają dziecko upośledzone umysłowo do naśladowania, co będzie zdobyczą ułatwiającą mu przyszłe samodzielne życie.
Chęci do samodzielnego mycia się, bezproblemowego czyszczenia zębów szczoteczką, korzystania z toalety, ubierania się, zadbania o czystość ubioru oraz poszanowania przedmiotów codziennego użytku dziecko nabywa dzięki pomocy najbliższych, z którymi czuje się bezpiecznie.
Z pewnością przyswajanie tych nawyków jest dla dzieci upośledzonych umysłowo zadaniem niełatwym. Muszą one pokonać trudności w koordynacji ruchów potrzebnych do opanowania określonej czynności, trudności w zapamiętywaniu raz już wyuczonych czynności, nazw i zwrotów.
"Jeśli dziecku uda się wykonać sprawnie poleconą czynność, jest wtedy zadowolone z siebie, chętnie zaczyna stosować tę czynność praktycznie w sytuacjach życiowych. Po przeprowadzeniu szeregu ćwiczeń i osiągnięciu wprawy np. w ubieraniu się, dziecko powtarza czynność szczególnie chętnie, kiedy z nią związana jest pochwała, wyróżnienie czy nagroda.”
Rewalidacja dziecka upośledzonego umysłowo opiera się właśnie na takich przeżyciach przyjemności jako następstwa wysiłku w pokonywaniu trudności dnia codziennego.
Dla osiągnięcia powodzenia w tym zakresie należy przestrzegać warunków: czynność nie może być dla dziecka za trudna a jej wykonanie powinno łączyć się z bezpośrednią przyjemnością. Sukcesy dziecka należy nagradzać pochwałą, a czasem nagrodą rzeczową jaką dla dziecka stanowią na przykład słodycze.
„Rodzice w poczynaniach wychowawczych nie są zdani na własne siły, znajdują sprzymierzeńców wśród lekarzy specjalistów, psychologów i pedagogów. Ich rady i wskazówki naprowadzą rodziców na właściwą drogę w wychowaniu dziecka.”
Rodzice powinni być świadomi tego, że jakkolwiek bracia i siostry kochali by dziecko upośledzone, będą darzyć je sprzecznymi uczuciami. Może ono w pewnym stopniu przeszkadzać im i będą się oburzać, że jemu poświęca się tyle uwagi. Jedną z form przejawiania się tych uczuć będzie bunt przeciwko nałożonym obowiązkom czy też oświadczenie, że nie chcą mieć więcej rodzeństwa. Mogą również niechętnie zapraszać do swego domu inne dzieci ze względu na ich uwagi na widok chorego dziecka. U dzieci upośledzonych umysłowo nierzadko spotyka się wadliwą budowę ciała, układu kostnego, na przykład nadmierną otyłość, skrzywienie kręgosłupa, zniekształcenie klatki piersiowej, asymetrię twarzy, nieprawidłowe ułożenie gałek ocznych i inne odchylenia od prawidłowego rozwoju. Stwierdzenia typu : „Twoja siostra jest głupia” sprawiają, iż rodzeństwo czuje się zakłopotane bądź zawstydzone.
Jeżeli rodzeństwo dyskutuje z rodziną o upośledzeniu w sposób naturalny i rozumie istotę choroby jest w stanie wyjaśnić swoim przyjaciołom sytuację brata czy siostry i pomóc w zrozumieniu go.Uznanie upośledzenia w rodzinie i wśród znajomych pomaga we włączeniu takiego dziecka do zajęć reszty grupy.„Oczywiście dziecko nie może oczekiwać udziału we wszystkim. Zresztą normalnym zjawiskiem dla każdego dziecka jest utrzymywanie kontaktów z wybraną grupą przyjaciół w podobnym wieku i o podobnych zainteresowaniach. Żadne dziecko nie powinno oczekiwać włączenia go w całą działalność innych dzieci. Jasne jest, że od braci i sióstr nie powinno się żądać rezygnacji z przyjemności tylko dlatego, że dziecko upośledzone nie może w nich uczestniczyć.” Faktem jest, iż stosunek rodzeństwa do upośledzonego brata czy siostry jest mniej emocjonalny niż stosunek rodziców, ale właśnie taka postawa może stać się podstawą do prawdziwej przyjaźni, zrozumienia i gotowości do udziału w opiece nad upośledzonym. Błędy w postępowaniu rodziny wobec dzieci upośledzonych umysłowo najczęściej wynikają z ogólnej sytuacji społeczno – życiowej oraz z braku wiedzy i umiejętności, braku czasu i cierpliwości. Im więcej rodzice opanują wiadomości i poznają prawa rządzące rozwojem psychicznym i fizycznym dziecka, tym łatwiej będą mogli zapewnić mu właściwą opiekę i mniej błędów będą popełniać. Zainteresowanie problemami dziecka upośledzonego umysłowo przeciwdziała odtrąceniu. „Rodzice nie zawsze zdają sobie sprawę, że wśród czynników mających istotne, a niekiedy decydujące znaczenie dla procesu rewalidacji dziecka szczególne miejsce zajmują warunki wychowania dziecka w rodzinie, stosunek rodzeństwa do dziecka, postawa matki i postawa ojca wobec upośledzenia dziecka.” |
|